η Ανατομία του Θυμού

Όταν τα πάθη ξεπερνούν τη λογική

Ο καθένας μπορεί να θυμώσει-αυτό είναι εύκολο.Αλλά το να θυμώσει κανείς με το σωστό άτομο, στο σωστό βαθμό και στη σωστή στιγμή, για τη σωστή αιτία και με το σωστό τρόπο-αυτό δεν είναι εύκολο…(Αριστοτέλης-Ηθικά Νικομάχεια)

Tα συναισθήματά μας υπήρξαν σοφοί καθοδηγητές για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα της εξέλιξής μας, τα νέα δεδομένα που παρουσιάζει ο πολιτισμός ξεπρόβαλαν με τέτοια ταχύτητα που ο αργός ρυθμός εξέλιξης δεν μπορεί πια να προφθάσει.

Πράγματι οι πρώτοι ηθικοί κανόνες και εντολές (ο Κώδικας του Χαμμουραμπί, οι Δέκα Εντολές των Εβραίων, τα Διατάγματα του Αυτοκράτορα Ασόκα) μπορούν να ερμηνευτούν ως απόπειρες να χαλιναγωγηθεί, να καθυποταχθεί και να εξημερωθεί η συναισθηματική ζωή.

Καθώς περιέγραψε ο Φρόιντ στο έργο του με τίτλο :

« Ο Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας» , η κοινωνία υποχρεώθηκε να επιβάλει από τα έξω κανόνες με στόχο να καθυποτάξει την πλημμυρίδα της συναισθηματικής περίσσειας που ξεχείλιζε τόσο αβίαστα από μέσα.

Παρ`όλους τους κοινωνικούς αυτούς περιορισμούς, τα πάθη ανέκαθεν ξεπερνούσαν τη λογική.Αυτό το δεδομένο της ανθρώπινης φύσης προκύπτει από τη βασική αρχιτεκτονική δομή της νοητικής ζωής.

Αν το βλέπαμε σύμφωνα με το βιολογικό σχέδιο του βασικού νευρωνικού κυκλώματος του συναισθήματος, τα στοιχεία με τα οποία γεννιόμαστε είναι αυτά που λειτούργησαν καλύτερα για τις τελευταίες πενήντα χιλιάδες γενιές ανθρώπων, όχι όμως για τις τελευταίες πέντε χιλιάδες.

Απ`αυτό προκύπτει ότι η κατάκτηση της λογικής μόλις τα τελευταία χιλιάδες χρόνια, δημιούργησε τον Πολιτισμό.

Καλώς ή κακώς, η εκτίμηση κάθε προσωπικής εμπειρίας και ο τρόπος με τον οποίο αντιδρούμε σ`αυτήν διαμορφώνονται όχι μόνο από τις λογικές κρίσεις μας ή την ατομική μας ιστορία, αλλά από το απώτατο παρελθόν των προγόνων μας.

Αυτό μας προικίζει με κάποιες συχνές ολέθριες ροπές.Με λίγα λόγια, πολύ συχνά αντιμετωπίζουμε τα μετα-μοντέρνα διλήμματα με ένα συναισθηματικό οπλισμό που έχει κατασκευαστεί για να καλύπτει τις ζωτικές ανάγκες της Πλειστόκαινης Περιόδου, με συμπεριφορές που το πολύ να φθάνουν στην Αρχαϊκή Περίοδο.

Η ανατομία της Οργής

Το πρόβλημα, όπως μας υπενθυμίζει η πρόκληση του Αριστοτέλη, όπου by the way, ήταν ο Δάσκαλος του Μ.Αλέξανδρου, και ο οποίος κατέκτησε όλον τον τότε κόσμο, είναι να νιώθουμε μόνο το σωστό θυμό, είναι ότι πολύ συχνά ο θυμός μας καλπάζει ανεξέλεκτος.Ο Βενιαμίν Φραγκλίνος το έθεσε σωστά : «Ποτέ ο θυμός δεν είναι αναίτιος, σπάνια όμως η αιτία του είναι άξια λόγου».

Υπάρχουν, φυσικά διαφορετικά είδη θυμού.Απο μια βασική πηγή, την αμυγδαλή του εγκεφάλου, αναβλύζει ξαφνικά ο θυμός που νιώθουμε όταν απειλούμαστε.Μια άλλη πηγή, ο νεοφλοιός, το άλλο άκρο του συγκινησιακού κυκλώματος, πιθανότατα να υποθάλπει πιο υπολογισμένα είδη θυμού, όπως την ψυχρή εκδίκηση ή την οργή απέναντι στην αδικία.Αυτοί οι ενσυνείδητοι θυμοί είναι εκείνοι που πιθανότητα,, όπως ακριβώς το έθεσε ο Φραγκλίνος, έχουν μια «αιτία άξια λόγου» ή μοιάζουν να έχουν.

Απόλες τις κακές διαθέσεις από τις οποίες προσπαθούν να ξεφύγουν οι άνθρωποι, ο θυμός φαίνεται να είναι η πιο αδιάλλακτη.

Η Σαγήνη του Θυμού

Η Ψυχίατρος Diane Tice ανακάλυψε ότι ο θυμός είναι η διάθεση εκείνη την οποία οι άνθρωποι δυσκολεύονται περισσότερο απόλες να ελέγξουν.Πράγματι ο θυμός είναι το πιο σαγηνευτικό από τα αρνητικά συναισθήματα.Ο εσωτερικός μονόλογος που τον υποκινεί εφευρίσκει άπειρες δικαιολογίες και γεμίζει το νου, με τα πιο πειστικά επιχειρήματα για το ξέσπασμα του θυμού.Αντίθετα απ`τη θλίψη, την κατάθλιψη ή τη μελαγχολία, ο θυμός είναι διεγερτικός και καμιά φορά μεθυστικός.Φαντάζεσαι όταν περνάει στη σεξουαλική ζωή, για το τι επίπεδα voltage μιλάμε.

Η Σαγηνευτική πειστική δύναμη του θυμού μπορεί από μόνη της να εξηγήσει γιατί μερικές απόψεις γύρω απ`αυτόν είναι τόσο κοινές σε όλους, όπως για παράδειγμα το ότι ο θυμός είναι ανεξέλεγκτος ή ότι, τέλος πάντων, δεν πρέπει να ελέγχεται και ότι το ξέσπασμά του , και η «κάθαρση» που ακολουθεί το ξέσπασμα αυτό, μόνο καλό μπορεί να κάνει.

Μια αντίθετη άποψη, ίσως μια αντίδραση προς τις προηγούμενες αποθαρρυντικές απόψεις, υποστηρίζει ότι θυμός μπορεί να προληφθεί ολοκληρωτικά.Ωστόσο, μια προσεκτική επισκόπηση των ευρημάτων διαφόρων ερευνών υποστηρίζει ότι όλες αυτές οι συνηθισμένες στάσεις απέναντι στο θυμό είναι παραπλανητικές, αν όχι εντελώς ανεδαφικές.

Η ακολουθία των θυμωμένων σκέψεων που τροφοδοτεί το θυμό αποτελεί ενδεχομένως και το κλειδί για την απομάκρυνσή του : κατ`αρχήν υπονομεύοντας τις πεποιθήσεις που τον υποδαυλίζουν.Όσο περισσότερο αναμασάμε αυτά που μας έκαναν να θυμώσουμε, τόσο περισσότερες «ικανοποιητικές αιτίες» και δικαιολογίες για τον εαυτό μας μπορούμε να εφεύρουμε.Ο Συλλογισμός αναζωπυρώνει τις φλόγες του θυμού.Αλλά αν δούμε τα πράγματα διαφορετικά, η φλόγα μπορεί να σβήσει.

Η Diane Tice ανακάλυψε ότι ο επαναπροσδιορισμός μιας κατάστασης πάνω σε πιο βασικές βάσεις ήταν ένας από τους αποτελεσματικότερους τρόπους κατευνασμού του θυμού.

Το ξέσπασμα του θυμού –βάλσαμο στο θυμό 

Στην Αστρολογία της Διεκδικητικότητας υπεύθυνος για το Θυμό είναι ο Θεός Άρης.Γι`αυτό προσπαθούμε να τον διακρίνουμε σε κάθε ωροσκόπιο αν είναι Αρχαιοελληνικός ή Ρωμαϊκός.

Με δεδομένο τις ρίζες του θυμού από το σκέλος της μάχης στην αντίδραση μάχης ή φυγής, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ο ψυχίατρος Dolf Zillmann καταλήγει στο συμπέρασμα  πως το οικουμενικό κίνητρο του θυμού είναι η αίσθηση του κινδύνου.

Αυτή η αίσθηση του κινδύνου σηματοδοτείται όχι μόνο από μια άμεση φυσική απειλή, αλλά  επίσης, όπως συχνότερα συμβαίνει, από μια συμβολική απειλή αυτοεκτίμησης ή της αξιοπρέπειας του ανθρώπου : η άδικη ή σκληρή απειλή , η προσβολή, ο εξευτελισμός ή η απογοήτευση κατά την επιδίωξη κάποιου σημαντικού στόχου.Αυτές οι αντιλήψεις λειτουργούν ως κινητήρια δύναμη σε ένα μεταιχμιακό ξέσπασμα που έχει διττή επίδραση στον εγκέφαλο.

Το κάθε είδους stress προκαλεί τη διέγερση του φλοιού των επινεφριδίων   του νευρικού συστήματος, διευκολύνοντας τη μετάβαση σε αυτό που προκαλεί το θυμό. 

Ο Θυμός θεριεύει με θυμό.Ο Συγκινησιακός εγκέφαλος υπερθερμαίνεται.Και τότε ο θυμός, απελευθερωμένος από κάθε λογική,ξεσπάει βίαια χωρίς δυσκολία.Στο σημείο αυτό οι άνθρωποι δεν συγχωρούν και σίγουρα δεν σκέφτονται λογικά.Οι σκέψεις τους κλωθογυρίζουν στην εκδίκηση και στα αντίποινα,αδιαφορώντας για τις συνέπειες.Και όπως λέει ο Zillmann, αυτό το υψηλό επίπεδο διέγερσης «υποθάλπει μια ψευδαίσθηση ισχύος και παντοδυναμίας,» που μπορεί να εμπνεύσει και να διευκολύνει την επιθετικότητα», καθώς το θυμωμένο άτομο «χάνει τη γνωστική καθοδήγηση» και υποκύπτει στις πιο πρωτόγονες αντιδράσεις.

Η μεταιχμιακή παραίνεση είναι ανοδική.Οι χειρότερες εμπειρίες από τη βία της ζωής γίνονται οδηγοί δράσης.Ένας τρόπος για υποχωρήσει ο θυμός είναι η σύλληψη και η αμφισβήτηση των σκέψεων που πυροδοτούν τις εκρήξεις θυμού, δεδομένου ότι η αρχική εκτίμηση μιας αλληλεπίδρασης εδραιώνει και ενθαρρύνει το πρώτο ξέσπασμα του θυμού, οι δε επακόλουθες επανεκτιμήσεις «ρίχνουν λάδι στη φωτιά».Είναι θέμα χρόνου.Όσο πιο έγκαιρη είναι η παρέμβαση μας στον κύκλο του θυμού, τόσο το καλύτερο.

Πράγματι, ο Θυμός μπορεί να «βραχυκυκλωθεί» αν η καταπραϋντική πληροφορία φθάσει πριν αυτός αρχίσει να δρά.Αυτή η καταπραϋντική πληροφορία επιτρέπει μια επανεκτίμηση των δεδομένων που προκαλούν το θυμό.Υπάρχει πάντα ένα συγκεκριμένο «παραθυράκι ευκαιρίας» γι`αυτή την αποκλιμάκωση.Ο Zillmann θεωρεί ότι λειτουργεί  καλά σε μέτρια επίπεδα θυμού.Σε υψηλά επίπεδα οργής δεν επηρεάζει, εξαιτίας αυτού που ο ίδιος αποκαλεί «γνωσιακή ανικανότητα».Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι δεν είναι πλέον σε θέση να σκεφτούν σωστά.Μια άλλη, σίγουρα αποτελεσματική στρατηγική είναι το να μένει κανείς μόνος του για να ηρεμήσει ή να πάει κάποιος μια βόλτα με το αυτοκίνητο.Μια ασφαλέστερη μέθοδος είναι ένας μεγάλος περίπατος.

Η άσκηση επίσης βοηθάει στην περίπτωση του θυμού.Το ίδιο και οι μέθοδοι χαλάρωσης, όπου οι βαθιές εισπνοές και εκπνοές, η χαλάρωση του μυικού τόνου, ίσως επειδή αλλάζουν τη φυσιολογία του σώματος από την υψηλή διέγερση του θυμού σε μια κατάσταση χαμηλής διέγερσης, και επειδή αποσπούν την προσοχή από το αίτιο που προκάλεσε το θυμό.

Η άσκηση μπορεί να κατευνάσει τον θυμό και για έναν λόγο που έχει την ίδια αιτία : μετά από έντονη σωματική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια της άσκησης, μόλις το σώμα σταματήσει, πέφτει πάλι σε χαμηλά επίπεδα.

Εντούτοις, μια περίοδος κατευνασμού του θυμού δεν πρόκειται να φέρει αποτελέσματα αν ο χρόνος αυτός αναλωθεί στην έμμονη παρακολούθηση των αλυσιδωτών σκέψεων που προκαλούν το θυμό, δεδομένου ότι κάθε σκέψη από μόνη της είναι ένα μικρό κίνητρο για περισσότερες εκρήξεις θυμού.Η δύναμη της διασκέδασης είναι αυτή που ανακόπτει το οργισμένο ποτάμι των σκέψεων.

Ο μύθος της κάθαρσης

Η κάθαρση-η εκτόνωση της οργής-κάποιες φορές υμνείται ως τρόπος αντιμετώπισης του θυμού.Η λαϊκή σοφία ισχυρίζεται ότι «σε κάνει να νιώθεις καλύτερα».

Αλλά, όπως σημειώνουν τα ευρήματα του Zillmann, υπάρχει ένα επιχείρημα ενάντια στην κάθαρση.Είχε ήδη συζητηθεί από τη δεκαετία του `50, όταν οι ψυχολόγοι άρχισαν να δοκιμάζουν μέσα από πειράματα τις συνέπειες της κάθαρσης, και με τον καιρό ανακάλυψαν ότι το να δώσει κανείς διέξοδο στην οργή συμβάλλει από πολύ λίγο έως καθόλου στην εξάλειψη της (αν και λόγω της γοητείας που ασκεί ο θυμός, μπορεί να δημιουργήσει την αίσθηση της ικανοποίησης).

Μπορεί να υπάρξουν κάποιες ιδιαίτερες συνθήκες υπο τις οποίες το ξέσπασμα του θυμού φέρνει αποτέλεσμα : όταν εκφράζεται κατ`ευθείαν στο πρόσωπο που είναι ο στόχος του, όταν επαναφέρει μια αίσθηση ελέγχου ή διορθώνει μια αδικία, ή όταν επιβάλλει στον άλλο την «τιμωρία που του αξίζει» και τον εξαναγκάζει να αλλάξει την άθλια συμπεριφορά του χωρίς εκδίκηση.Αλλά, λόγω της φλογερής φύσης του θυμού, είναι, θα λέγαμε, ευκολότερο να το πεί κανείς παρά να το κάνει.

Η Diane Tice ανακάλυψε ότι η κάθαρση του θυμού είναι μια απ`τις χειρότερες μεθόδους για να ηρεμήσει κανείς : ξεσπάσματα οργής, κατά κανόνα, αναζωπυρώνουν τη διέγερση του συγκινησιακού εγκεφάλου,αφήνοντας τους ανθρώπους περισσότερο και όχι λιγότερο θυμωμένους.

Η Diane Tice ανακάλυψε ότι όταν οι άνθρωποι αναφέρονται σε στιγμές κατά τις οποίες ξέσπασαν την οργή τους προς το πρόσωπο που την προκάλεσε, το τελικό αποτέλεσμα ήταν να παραταθεί η κακή τους διάθεση παρά να ξεθυμάνουν.

Πολύ πιο αποτελεσματική ήταν η διεργασία κατά την οποία οι άνθρωποι πρώτα ηρεμούσαν και ύστερα, με τρόπο πολύ εποικοδομητικό και πειστικό, αντιμετώπιζαν το άτομο που τους αναστάτωσε για να λύσουν τη διαφορά τους. Και όπως συνηθίζουν οι Θιβετιανοί Δάσκαλοι να λένε όταν ρωτούνται πως είναι καλύτερο να αντιμετωπίζεται ο θυμός : «Μην τον καταπνίγετε.Αλλά και μην τον αναμοχλεύετε». 

ΥΓ : η ανάλυση βασίστηκε επάνω στο πρωτοποριακό και εκπληκτικό βιβλίο του Daniel Goleman : «η Συναισθηματική Νοημοσύνη» που είναι ένα must για όλους και όλες σας.